Praca niniejsza powstała z materyału zawartego w księgach ziemskich kamienieckich, przechowywanych w Archiwum Centralnem w Kijowie. Autor badał jedynie akta ziemskie kamienieckie z w. XVI, gdyż akta grodzkie kamienieckie z tego wieku nie są wcale znane: pewnie zaginęły; nie istnieją również wszystkie w ogóle księgi sądowe podolskie z w. XV i początku XVI, najstarsze bowiem tego województwa księgi, jakie do naszych czasów przetrwały, rozpoczynają się dopiero z rokiem 1521. Te właśnie księgi ziemskie są źródłem obecnego studium – czyli pracy dr Leona Białkowskiego z 1920 r. Podole w XVI wieku. Autor stwierdza, iż podstawą zasadniczych i szczegółowych wiadomości o stanie kraju tego, jak i Rusi całej, w wieku XVI—XVII będą zawsze pomnikowe dzieła prof. A. Jabłonowskiego, jego zaś praca sięga do dodatkowych źródeł.
Czy Polska jako sojusznik Ukrainy walczącej z Federacją Rosyjską będzie miała po zakończeniu wojny dostęp do archiwum Kijowa dla ukazywania dziejów Rzeczypospolitej w prawdzie?
Podole dostało prawo polskie jednocześnie z Rusią Iwowsko-halicką i ziemią chełmską, t. j. w roku 1434. Wprowadzone tu prawo polskie prywatne i karne obowiązywało całą warstwę szlachecką, bez względu na jej pochodzenie miejscowe czy napływowe. Ludność natomiast wieśniacza i miejska zachowała własne prawo (ruskie, niemieckie etc.) nadal. Tak więc na Rusi jak na Podolu dokonano reformy ustroju sądownictwa, wprowadzając do tych ziem - na wzór polski - sądy ziemskie, wiece, sądy podkomorskie tudzież grodzkie, które to instytucye niebawem (na Rusi Czerwonej już w r. 1435) działać poczynają. Archiwum ziemskie podolskie w XVI w. było przechowywane w skrzynkach, w których zamykano akta i dyplomy. Zapiska z r. 1542 opowiada o objęciu kancelaryi przez nowomianowanych urzędników sądu ziemskiego. Synowie zmarłego sędziego wnoszą do sądu skrzynię opieczętowaną, zawierającą przywileje ziemskie, powierzone niegdy ojcu ich do wiernych rąk. Skrzynię otworzono wobec kasztelana, dostojników i szlachty podolskiej, i znaleziono w niej dwanaście przywilejów pergaminowych z pieczęciami przywieszonymi oraz dziesięć papierowych listów królewskich, co wszystko oddano do rąk nowego sędziego, podsędka i pisarza. Jednocześnie wręczono im jeszcze dwie skrzynie z księgami ziemskiemi, których było jedenaście. Dziś nie ma ani tych jedenastu ksiąg, które oglądano w r. 1542, bo powyższą o nich wiadomość czerpiemy z najstarszej przechowanej księgi ziemskiej kamienieckiej (w Archiwum Centralnym Kijowa pod nr. 3598).
Stosunki etniczne: Udział elementu p o l s k i e g o nie ograniczał się do stanu szlacheckiego tylko, znajdujemy Polaków i wśród mieszczan i wśród kmieci. Szlachta podolska XVI w. pod względem narodowym składa się z Polaków i Rusinów. Rusinami, Rusią są ci wszyscy, którzy należą do kościoła wschodniego (zwanego lokalnie „ruskim"), posługują się wspólnym z główną masą ludową językiem małoruskim (co w aktach zdradzają imiona o brzmieniu małoruskiem) i -przeważnie do ludu tego zbliżeni ekonomicznie - dzielą z nim wspólny koloryt obyczajowo-kulturalny. Polakami zaś są wszyscy, którzy już to wprost z Polski etnograficznej na Podole przybyli, już to przez Ruś Czerwoną tu zawędrowali (obojętna, że Ruś bywała dłuższym, dla kilku nawet pokoleń przystankiem), tacy wreszcie, KTÓRYCH RODY, ACZ Z RUSKICH poszły początków, już jednak przed wiekiem xvi NABYŁY WSZYSTKICH CECH, STANOWIĄCYCH POLSKOŚĆ ówczesną. Czyniąc to rozróżnienie, daleki jestem od myśli przenoszenia na czasy tamte nowożytnego pojęcia narodowości, idę tylko za głosem źródeł, które rozróżnienie to znają: lustracya np. starostwa kamienieckiego i latyczowskiego z r. 1565 wylicza, „wsi... rozdane pewnym szlachcicom tak Polakom jako i Rusi" . Podobnież lustracya starostwa barskiego z tegoż roku wymienia ,.wsi ziemiańskie, które tak szlachcicy polscy, jako i ziemianie abo bojarowie ruscy ... na gruncie starostwa barskiego dzierżą".
Z obcych elementów, po miasteczkach, najliczniejsi tu Ż y d z i . Po Żydach wymienić trzeba donioślejszą od nich pod względem kulturalnym, choć mniej liczną, kolonię o r m i a ń s k ą . W Kamieńcu (gdzie Żydów nie było) tworzą Ormianie samorządną gminę; czy byli Ormianie w pomniejszych miastach Podola - nie wiem; są wskazówki o Ormianach w Barze. Znajdujemy wreszcie na Podolu T a t a r ó w , którzy pod nazwą Czeremisów stanowili zwartą kolonię koło Baru (Bar Czemeryski), dokąd sprowadziła ich z Wołynia Bona, przeznaczając do służby wojskowej i obrony zamku. Było ich tam 50 domów.
Nadanie prawa polskiego szlachcie ruskiej i podolskiej (1434 r.) było dla niej zdobyczą a zarazem zachętą do dalszych usiłowań w kierunku przetworzenia reszty niedogodnych dla niej odrębności lokalnych na wzór polski. Jeżeli owo osadnictwo szlacheckie nie jest całkowicie dziełem wspomnianej doby, jeżeli początki jego tkwią w odległej przeszłości, to dopiero władza państwowa Rzptej wnosi organizacyę i - zachowując dawne lub wkładając na posiadaczów nowe ciężary - zapewnia im swoją sankcyę. Zaczyn szlachty służebnej w starostwie barskiem składał się ze starych ruskich rodów ziemiańskich, których drobne posiadłości w w. XVI zostały tylko ulegalizowane, powstały zaś o wiele wcześniej. Zastęp pierwotny wzrastał dzięki osiadającym obok niego - na podstawie nadań - nowym rodom i osobom, tak krwi ruskiej jak polskiej. (dr Leon Białkowski Podole XVI wieku)
Niewielki fragment pracy dr Leona Białkowskiego liczącej 230 stron opartej na kwerendzie dokumentów przechowywanych w Centralnym Archiwum Kijowa. Czy archiwum przetrwa działania wojenne 2022 roku?