GENERAŁ MARIA WITTEK POLSKIE PAŃSTWO PODZIEMNE PIERWSZA KOBIETA GENERAŁ

GEN. MARIA WITTEK POLSKIE PAŃSTWO PODZIEMNE 20 lat temu zmarła Maria Wittek - pierwsza generał w historii WP, członkini Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), komendant Przysposobienia Wojskowego Kobiet w latach 1928–1934 i Wojskowej Służby Kobiet SZP i ZWZ-AK w czasie II Wojny Światowej, po wojnie represjonowana przez władze komunistyczne; pierwsza Polka mianowana na stopień generała WP. Kobiety górowały nad mężczyznami w konspiracji swoją ofiarnością, poświęceniem, pracą, ideowością i wyczynami – stwierdził ppłk Józef Rybicki, dowódca warszawskiego Kedywu AK. Jedną z kobiet, które miał na myśli była gen. Maria Wittek, pierwsza Polka w historii Wojska Polskiego, która została mianowana na stopień generała. Maria Wittek urodziła się 16 sierpnia 1899 r. we wsi Trębki pod Gostyninem w Królestwie Polskim. Była jednym z czworga dzieci Stanisława i Marii z domu Fewrel. Ojciec przyszłej generał był młynarzem i działaczem Polskiej Partii Socjalistycznej. Jej dzieciństwo przypadło na czas rosnącej społecznej aktywności kobiet, również w sferze militarnej. W rewolucji 1905 r. szeregi Organizacji Bojowej PPS wspierało wiele kobiet zaangażowanych w nielegalną działalność socjalistyczną. Jedną z najsłynniejszych akcji tak zwanego „czwartego powstania” – był zamach na generał-gubernatora Gieorgija Skałona, w którym uczestniczyły między innymi Wanda Krahelska i Zofia Owczarek-Jagodzińska. Dorastając w rodzinie związanej z niepodległościowym nurtem polskiej lewicy od 1911 r. zaangażowała się w nielegalne kółka samokształceniowe. W tym samym czasie wstąpiła do III Polskiej Drużyny Harcerskiej, której specjalnością było zdobywanie umiejętności wywiadowczych. Konspiracyjne zaangażowanie jej ojca, zagrożonego aresztowaniem, sprawiło, że rodzina przeniosła się do Kijowa. Tam osiemnastoletnia Maria wstąpiła do Polskiej Organizacji Wojskowej i ukończyła szkołę podoficerską POW. Kobiety w tej tajnej organizacji przygotowywały się do służby w regularnej armii, brały udział w akcjach specjalnych, działalności wywiadowczej i propagandowej, przenosiły raporty i rozkazy. W strukturach POW tylko na terenie Królestwa Polskiego w komendach służyło 859 kobiet. (M. Żuczkowski „Służba Kobiet w strukturach wojskowych Polskiego Państwa Podziemnego na przykładzie Dowództwa Głównego Służby Zwycięstwu Polski i Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej”, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2/26 2015). Jako pierwsza kobieta ukończyła Wydział Matematyczny Uniwersytetu Kijowskiego. W tym czasie była związana z majorem Leopoldem Lisem-Kulą, pierwszym komendantem POW w Kijowie. Ich narzeczeństwo przerwała śmierć, jak mówił Marszałek Józef Piłsudski „dzielnego chłopca”, podczas walk z Ukraińcami w marcu 1919 r. w Torczynie k. Łucka. Maria Wittek nigdy potem nie wyszła za mąż. Rok później walczyła w obronie Lwowa przed wojskami bolszewickimi. Miasta bronił pierwszy kobiecy oddział w historii polskiego wojska – Ochotnicza Legia Kobiet (OLK). Dowódcą OLK była major Aleksandra Zagórska. Maria Wittek za obronę Lwowa otrzymała srebrny order Virtuti Militari. Po wojnie Maria Wittek kontynuowała karierę wojskową. W 1922 r. ukończyła, jako jedna z czterech kobiet, półroczny kurs w Szkole Podchorążych Piechoty w Warszawie i uzyskała stopień oficerski. Jesienią tego samego roku, po długich staraniach w Ministerstwie Spraw Wojskowych, porucznik Maria Wittek, ppor. Maria Podhorska i ppor. Halina Kowalska-Piwońska doprowadziły do powołania Komitetu Społecznego Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju, którego głównym zadaniem miało być „powszechne przygotowanie pełnoprawnych obywatelek do zadań wojennych ogółu obywateli państwa w czasie wojny” oraz „przysposobienie wojskowe kobiet do służby pomocniczej w wojsku, jako zastępcza forma nieistniejących szkół wojskowych”. (M. Żuczkowski „Służba kobiet…”). Komitet był instytucją wyjątkową, działającą głównie dzięki społecznemu zaangażowaniu wymienionych kobiet-oficerów. W Polsce obowiązywała ustawa o powszechnym obowiązku obrony z 1924 r., z którą obrona ojczyzny byłą obowiązkiem mężczyzn. W kolejnych latach Komitet organizował letnie obozy przysposobienia wojskowego. Dzięki jego staraniom w 1927 r. utworzono podporządkowany Ministerstwu Spraw Wojskowych Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, w którym znalazły się referaty: Wychowania Fizycznego Kobiet (WFK) i Przysposobienia Wojskowego Kobiet (PWK). Na czele tego drugiego stała do 1935 r. Maria Wittek. W 1928 r. powołano Organizację Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju (OPKdOK), której komendantką w latach 1928–1934 była również Maria Wittek. Przełomem w działaniach na rzecz rozwoju szkoleń wojskowych kobiet było objęcie w 1937 r. dwóch ostatnich klas wszystkich szkół średnich obowiązkowym przedmiotem przysposobienie do obrony kraju. W szkołach żeńskich zajęcia prowadziły członkinie Przysposobienia Wojskowego Kobiet. W tym samym czasie, w związku z narastającym zagrożeniem wojennym, na wyższych uczelniach zaczęto organizować legie akademickie, w których szkolenie dla oddziałów żeńskich prowadziły także instruktorki organizacji. Przed wybuchem II Wojny Światowej do Organizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet należało około 35 tysięcy kobiet. Wysiłki tych organizacji tuż przed wojną docenione zostały poprzez uchwalenie ustawy przywracającej możliwość służby kobiet w ramach „obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej, wartowniczej, łączności, technicznej, przeciwpożarowej, wojskowej służby zdrowia, transportowej, biurowej oraz innej, potrzebnej dla celów obrony państwa”. W czasie kampanii polskiej 1939 roku Maria Wittek była Komendantką Główną Kobiecych Batalionów Pomocniczej Służby Wojskowej. Status członkiń PWK nie był jednak wciąż uregulowany przepisami prawa. W chaosie ewakuacji urzędów na wschód Wittek wyruszyła za ministrem spraw wojskowych gen. Tadeuszem Kasprzyckim. Po otrzymaniu pełnomocnictw do tworzenia pomocniczych oddziałów kobiecych powróciła do Lwowa. Tam, 15 września 1939 r. otrzymała awans do stopnia pułkownika. W tym czasie we Lwowie sformowano kobiecy batalion pomocniczej służby kobiet, który walczył w obronie miasta. Wiele kobiet, przeszkolonych dzięki zaangażowaniu Marii Witek, włączyło się w obronę Warszawy i innych miast. Po zajęciu Lwowa przez wojska sowieckie 11 października 1939 r. Maria Wittek przybyła do Warszawy. Już następnego dnia spotkała się z tworzącym Służbę Zwycięstwu Polski gen. Michałem Tokarzewskim-Karaszewiczem, który zlecił jej zorganizowanie i kierownictwo w ramach Sztabu Dowództwa Głównego pomocniczej służby wojskowej kobiet. Jak podkreślał pierwszy dowódca podziemnej armii ostatecznym celem szkolenia miał być udział w planowanych w ostatniej fazie wojny działaniach powstańczych. Kobieca komórka SZP otrzymała kryptonim „Spółdzielnia”, a jej szefowa – kryptonim „Pani Maria”. Już w marcu 1940 r. gen. Stefan Rowecki „Grot” uznał, że określenie funkcji kobiet walczących z okupantami, jako „pomocniczych” nie oddaje ich znaczenia dla Polski Podziemnej i przemianował PWK na Wojskową Służbę Kobiet. Funkcję komendantki powierzył płk Marii Wittek. Przed wybuchem II Wojny Światowej do Organizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet należało około 35 tysięcy kobiet. Wysiłki tych organizacji tuż przed wojną docenione zostały poprzez uchwalenie ustawy przywracającej możliwość służby kobiet w ramach „obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej, wartowniczej, łączności, technicznej, przeciwpożarowej, wojskowej służby zdrowia, transportowej, biurowej oraz innej, potrzebnej dla celów obrony państwa”. Dowódca WSK tworzyła strukturę organizacji wykorzystując swoje przedwojenne kontakty oraz przeszkolone przez siebie kadry. Już w początkach okupacji organizacja objęła większą część terenów II RP. Maria Wittek miała również „własną” łączniczkę z polskimi władzami w Londynie, kurierkę i cichociemną. Była nią Elżbieta Zawacka „Zo”. Decyzją z 27 października 1943 r. prezydent RP na Uchodźstwie Władysław Raczkiewicz przyznał kobietom prawo do pełnienia służby zasadniczej w Wojsku Polskim na równych prawach z mężczyznami. Kobiety stanowiły około 10 proc. stanów Armii Krajowej. Bez ich działań niemożliwe byłoby funkcjonowanie Podziemia Niepodległościowego w takich obszarach jak łączność, wywiad, kolportaż prasy i opieka medyczna. Straty wśród kobiet żołnierzy AK szacowane są na blisko 5 tysięcy. (M. Ney-Krwawicz, „Kobiety Żołnierze Armii Krajowej”).. Płk Maria Wittek, koordynująca działania kobiet w czasie Powstania Warszawskiego, po jego upadku opuściła miasto wraz z ludnością cywilną i swoją misję kontynuowała w Częstochowie. Po rozwiązaniu AK zaangażowała się w działania organizacji „Nie”. Po wojnie Maria Wittek próbowała odtworzyć Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w jego przedwojennym kształcie. Jej wysiłki pokrzyżowały władze komunistyczne, które w 1948 r. rozwiązały tę instytucję. W 1949 r. płk Maria Wittek została aresztowana i spędziła pół roku w areszcie. Po opuszczeniu więzienia pracowała w kiosku „Ruchu” w Polskim Radiu. Jednocześnie zajmowała się pracami nad upamiętnieniem służby kobiet w AK. Z jej inicjatywy powołano Komisję Historii Kobiet w Walce o Niepodległość przy Towarzystwie Miłośników Historii w Warszawie. W latach osiemdziesiątych opublikowała kilka artykułów i broszur poświęconych Wojskowej Służbie Kobiet. Jej wysiłki w walce dla niepodległości Polski zostały docenione po 1989 r. 3 maja 1991 roku jako pierwsza kobieta w historii Wojska Polskiego Maria Wittek została mianowana na stopień generała brygady. KOMISKA HISTORII KOBIET W WALCE O NIEPODLEGŁOŚĆ Idea powołania jednostki mogącej zająć się materiałami dotyczącymi walk wolnościowych kobiet polskich zrodziła się w 1966 roku z inicjatywy pułkownik, później generał Marii Wittekówny, szefa Wojskowej Służby Kobiet w Komendzie Głównej Armii Krajowej czasu wojny. Zgromadziła wokół siebie grupę gotowych do społecznej pracy archiwistycznej kobiet. Większość z nich należała do przedwojennej organizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet, którego Maria Wittekówna była komendantką. Początkowo zbierały się w jej prywatnym mieszkaniu przy Al. 3-go Maja w Warszawie. Inicjatorka idei zdawała sobie jednak sprawę, że bez poparcia oficjalnej instytucji garstka kobiet niewiele dokona. Pułkownik Maria Wittekówna zdecydowała się zwrócić o radę do Polskiego Towarzystwa Historycznego. Z perspektywy lat wiadomo, że gdyby nie życzliwość, zaufanie i zrozumienie władz Polskiego Towarzystwa Historycznego (PTH), a przede wszystkim jej ówczesnego prezesa prof. Stanisława Herbsta, Komisja nigdy by nie powstała i żadne prace nie byłyby możliwe. W 1970 roku narodziła się Komisja Historii Kobiet w Walce o Niepodległość, która zakwalifikowana została jako jedna z sekcji merytoryczno-tematycznych w strukturze Warszawskiego Oddziału PTH – Towarzystwa Miłośników Historii. Do małej garstki siedmiu członkiń-założycielek Komisji (Maria Jędrzejewska, Halina Korniakówna, Alina Łasiewicka, Ludmiła Petrykowska, Maria Wittekówna, Helena Wiśniewska-Ratańska, Maria Zadróżna) dołączało coraz więcej kobiet. Przeważnie były to działaczki Przysposobienia Wojskowego Kobiet, a także kobiety żołnierze Armii Krajowej, kobiety żołnierze Polskiej Organizacji Wojskowej, niektóre z nich uczestniczyły w I Wojnie Światowej. Przystąpiły do pracy z ogromnym zaangażowaniem, gotowe ponieść trud swojego przedsięwzięcia. Był on niemały. Członkinie Komisji musiały pokonać przeszkody merytoryczne, gdyż żadna z nich nie była ani archiwistką, ani naukowcem. Miały ukończone różne kierunki studiów, posiadały różne kwalifikacje zawodowe. Ponadto Komisja nie miała pieniędzy, dotacji ani sponsorów. Nie miała też własnego lokalu. Dzięki życzliwości dyrektorów niektórych instytucji, np. Andrzeja Stawarza czy Andrzeja Krzysztofa Kunerta, znajdowała miejsce na kilka lat. Eksmitowana średnio co trzy–cztery lata, mieściła się ze swymi coraz obszerniejszymi materiałami kolejno aż w siedmiu lokalach. Obecnie znajduje się w Archiwum Akt Nowych. Na początku działalności przewodnictwo Komisji objęła Grażyna Lipińska (żołnierz POW i AK, przez 14 lat więziona na Syberii). W skład Komisji wchodziły wówczas zespoły: kartoteki indeksowej, kartoteki osobowej, relacji, kwerendy i bibliografii, czasopism, opracowań oraz zespół samopomocy koleżeńskiej. Nad całością czuwała i patronowała wszystkiemu Maria Wittekówna. W roku 1980 przewodnictwo po Grażynie Lipińskiej przejęła Bożena Tazbir-Tomaszewska. Wówczas Komisja liczyła 66 członkiń – najwięcej w historii tej instytucji – dziś jest ich zaledwie kilkanaście. Wiele z nich pożegnało nas na zawsze. Komisja Historii Kobiet w Walce o Niepodległość nie tylko zbiera, selekcjonuje, opracowuje i archiwizuje wpływające materiały, lecz także je publikuje. W 1978 roku Komisja wydała drukiem powielonym w 500 egz. zeszyt próbny „Materiały do słownika biograficznego kobiet uczestniczek walk o niepodległość Polski 1939-1945. Część I próbna poległe i zmarłe w drugiej wojnie światowej. Nazwiska od A do J. Został on bezpłatnie rozesłany do podstawowych bibliotek, instytucji historycznych i historyków z prośbą o opinie i uwagi krytyczne. Odzew był duży. Po pokonaniu wielu przeszkód (nawet losowych, jak spłonięcie maszynopisu w czasie stanu wojennego) ukazał się drukiem w 30 tys. egzemplarzy Słownik uczestniczek walki o niepodległość Polski 1939-1945. Poległe i zmarłe w okresie okupacji niemieckiej (Warszawa 1988). Obecnie przygotowywany jest drugi tom. Komisja włącza się w imprezy i uroczystości jubileuszowe, wypożyczając zgromadzone materiały: fotografie, eksponaty, dokumenty. W szerokim zakresie udostępnia archiwa historykom, instytucjom pracującym nad konkretnymi zagadnieniami, a także osobom piszącym prace magisterskie i doktorskie. Wśród członkiń Komisji są również autorki książek i artykułów historycznych (Grażyna Lipińska, Elżbieta Ostrowska, Bożena Tazbir-Tomaszewska, Halina Zakrzewska oraz Jadwiga Podrygałło i Wanda Wirszyłło). Z doświadczeń Komisji korzystała m.in. uruchomiona w 1990 r. Fundacja „Archiwum Pomorskie Armii Krajowej”. Gen. Maria Wittek zmarła 19 kwietnia 1997 r. w swoim mieszkaniu w domu Zgromadzenia Sióstr Urszulanek w Warszawie, w którym mieszkała również w czasie wojny. W dziesiątą rocznicę śmierci, przed Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie został odsłonięty jej pomnik ufundowany przez jej towarzyszkę broni generał Elżbietę Zawacką. Michał Szukała (PAP)